�鶹��

Dave Mills (chwith) hanesydd morwrol lleol a'r Athro Mike Roberts o Brifysgol �鶹�� ar long ymchwil Prifysgol �鶹�� y Prince MadogMae gorffwysfa olaf cwch ymosod cyflym a adeiladwyd yn Ynys Môn ac a welwyd mewn ffilm o Brydain ym 1951 wedi ei chanfod yn defnyddio sonar fel rhan o arolwg newydd gan arbenigwyr o Brifysgol �鶹��.

Roedd yr MTB - motor torpedo boat - 539 yn chwyldroadol yn ei amser. Cafodd ei y cwch arfog hwn adeiladu ar lan y Fenai 75 mlynedd yn ôl gyda’r bwriad o wibio hyd wyneb y môr ar gyflymder o bron i 50mya, wedi'i yrru gan dair injan betrol V-12 Packard enfawr gyda marchnerth o 1500.

Cwch bygythiol iawn oedd hwn, yn 75 troedfedd o hyd ac yn cynnwys tiwbiau torpedo dwbl ar bob ochr ac arae o ynnau peiriant trwm. Dyma’r cwch cyntaf o eiddo’r Llynges i gael ei wneud yn llwyr o alwminiwm.

Cafodd y cwch ran fer mewn ffilm hyd yn oed, yn chwarae rhan un o gychod ymosod yr Almaen yn y ffilm Appointment with Venus, gyda David Niven a Glynis Johns yn serennu.

Ond roedd yr alwminiwm ysgafn a thenau hwnnw - cynnyrch y diwydiant adeiladu awyrennau adeg y rhyfel - hefyd yn golygu bod y cwch yn agored i niwed a phan oedd wrthi’n cael ei dynnu ym Môr Iwerddon cafodd ei ddal yn y gwynt a daeth un o'r peiriannau anferth yn rhydd a malu twll dinistriol yng nghorff y cwch.

Yr MTB 539Daeth y rhaff dynnu’n rhydd a suddodd y cwch yn gyflym ond diolch byth doedd neb ar fwrdd y cwch ac mae MTB 539 bellach yn gorwedd yn heddychlon oddi ar Drwyn Eilian ar arfordir gogledd-ddwyreiniol yr ynys mewn 120 troedfedd o ddŵr.

Archwiliwyd y llongddrylliad yn defnyddio sonar amlbaladr gan dîm o Ysgol Gwyddorau’r Eigion, Prifysgol �鶹�� sy'n mapio gwely'r môr oddi ar arfordir Cymru fel rhan o broject arloesol O Dan y Dŵr - Morluniau Cudd Cymru sy'n cynnwys nifer o safleoedd tanddwr o amgylch arfordir Cymru.

Dyluniwyd ac adeiladwyd MTB 539, un o nifer o longddrylliadau hanesyddol hyd arfordir Môn, gan Saunders Roe, arbenigwyr ar beirianneg yr awyr a’r môr, yn eu hiard ym Mae Llanfaes ar gyrion Beaumaris, a bu peiriannydd ifanc o’r enw Victor Mills yn gweithio ar y cwch yn fuan ar ôl ymuno â'r cwmni yn 1945.

Mae ei fab, yr hanesydd morwrol lleol Dave Mills, a ddilynodd ei dad i weithio yn Saunders Roe, wedi dwyn ynghyd hanes y cwch anlwcus a suddodd ym 1952.

Meddai: “Cwch arbrofol oedd hwn a phan gafodd fy nhad swydd yno roedd yn dipyn o syndod iddo cael ei roi i weithio arno bron yn syth.

“Roedd wedi ei adeiladu o alwminiwm ac roedd gan Saunders Roe brofiad o weithio gydag alwminiwm yn sgil eu gwaith ar gychod hedfan ac felly roedd yn ysgafn iawn gyda thair injan Packard enfawr, gyda marchnerth o 1500.

“Cafodd ei lansio tua 1948 ac aeth i lawr i Portsmouth i gael ei brofi ond datblygodd gryn dipyn o broblemau a bu’n rhaid ei dynnu yn ôl i Ynys Môn y tu ôl i dynfad.

“Roedden nhw wedi dod heibio i Drwyn Eilian oddi ar arfordir gogledd-ddwyreiniol Ynys Môn pan gawson nhw eu dal mewn storm fin nos a chafodd un o’r peiriannau ei ysgwyd yn rhydd nes gwneud twll yn y gragen alwminiwm denau a suddodd y cwch ar unwaith, heb i unrhyw un golli ei fywyd diolch byth.”

Ychwanegodd Dave fod MTB 539 yn eistedd ar wely tywodlyd ac na chafodd fawr o ddifrod: “Mae symudiad y llanw fel pe bai wedi rhoi polish i’r cwch nes ei fod yn sgleinio,” meddai.

Yr MTB 539 yn ei gorffwysfa olaf, naw milltir i'r gogledd-ddwyrain o Drwyn EilianMae Dr Michael Roberts, o Ysgol Gwyddorau’r Eigion, wedi chwarae rhan fawr ym mhroject SEACAMS2 ac wedi helpu i sefydlu’r fenter newydd ‘O Dan y Dŵr’ sy'n cynnwys casgliad unigryw o ddelweddau sonar a gwybodaeth am safleoedd tanddwr o amgylch arfordir Cymru.

Casglwyd llawer o'r data a'r delweddau oddi ar long ymchwil y brifysgol, y Prince Madog, sy’n cael ei hangori ym Mhorthaethwy, ac sy'n treulio oddeutu deugain niwrnod y flwyddyn yn teithio o amgylch arfordir Cymru yn mapio gwely'r môr.

Meddai Dr Roberts: “Rydym yn defnyddio system amlbaladr sy'n allyrru dros bum cant o belydr sonar ar unwaith bron, ac sy'n bownsio'n ôl oddi ar wely'r môr i ddarparu delwedd o'r hyn sydd i lawr yno.

“Mewn gwirionedd mae mwy o'n gwlad ni o dan y dŵr nag uwchben y dŵr a'n huchelgais ni yw mapio'r rhannau cudd hynny o Gymru mor fanwl â phosib.

“Rydym yn gwybod lle mae'r mwyafrif helaeth o’r llongddrylliadau - mae dros 300 ohonynt yn gorwedd oddi ar arfordir Cymru rhwng Sir Benfro a'r Gogarth - ond mae'r mwyafrif llethol naill ai'n anhysbys neu efallai wedi eu cam-adnabod.

“Mae'r MTB yn digwydd bod yn llongddrylliad a oedd wedi ei hadnabod o'r blaen ac oherwydd y dyfnder mae deifwyr wedi gallu ymweld â hi. 

“Mae pob llongddrylliad yn unigryw ac mae gan bob un ei stori ddiddorol ei hun, ond mae angen cynnal arolygon hyd yn oed o’r llongau corff dur a gollwyd dros y 100 mlynedd diwethaf, yn enwedig y rhai a gollwyd yn ystod y ddau ryfel byd, cyn iddynt ddirywio ymhellach yn sgil prosesau’r môr, nes na fydd modd eu hadnabod mwyach.

“Ar wahân i’r cysylltiad pwysig â’n treftadaeth forwrol, yn y llongddrylliadau hyn mae cargo y gallai fod yn werth ei achub ac mae llawer ohonynt yn cario arfau a thanwydd - mae’r llongau eu hunain hyd yn oed wedi’u gwneud o ddur sy’n rhagddyddio’r oes niwclear a gallai fod yn werthfawr wrth weithgynhyrchu offer meddygol sy'n sensitif i ymbelydredd.

“Mae hyn i gyd yn ddiystyr os na fyddwn yn adnabod y llongddrylliadau hyn yn y lle cyntaf ac felly trwy gynnal arolwg o bob safle llongddrylliad a gweithio'n agos gydag academyddion megis Dr Innes McCartney ym Mhrifysgol Bournemouth, mae hyn yn rhywbeth yr ydym yn gobeithio ei gyflawni yn y dyfodol agos."

Dechreuodd Ysgol Gwyddorau’r Eigion arolygu gwely'r môr yn 2012 ac ers hynny maent wedi mapio cannoedd o filltiroedd sgwâr oddi ar arfordir Cymru a channoedd o safleoedd llongddrylliadau.

Ychwanegodd Dr Roberts: “Mae gan y cyhoedd ddiddordeb enfawr yn y llongddrylliadau oddi ar ein harfordir a dyna pam rydyn ni'n postio’r rhai newydd ar ein gwefan mor aml â phosib.

“Yn seiliedig ar adborth a gawsom mewn dwsinau o ddarlithoedd cyhoeddus ac wrth gynnal arddangosfeydd ar ein hymchwil, mae'n amlwg bod awydd mawr i wybodaeth o’r fath gael ei rhannu'n ehangach ac mae ein menter ar-lein newydd yn ffordd o gefnogi hyn.

“Rydym yn gobeithio y bydd hefyd yn ysgogi rhagor o ymwybyddiaeth a diddordeb yn amgylchedd tanddwr cuddiedig Cymru, yn tynnu sylw at yr ymchwil sy’n digwydd ym Mhrifysgol �鶹�� ac yn helpu i hyrwyddo'r cyfleoedd sydd ar gael i fyfyrwyr sy'n bwriadu astudio yn Ysgol Gwyddorau’r Eigion.”

Dywedodd Pennaeth yr Ysgol yr Athro John Turner: "Mae'r fenter gyffrous hon nid yn unig yn rhoi blas o'r ymchwil cyffrous sy'n digwydd yma ym Mhrifysgol �鶹��, ond mae'n rhoi cipolwg na fu modd ei gael cyn hyn o’r hyn sydd o dan y tonnau o amgylch arfordir Cymru."

I edrych ar ddyfroedd arfordirol cudd Cymru ewch i